सीन (Scene)

A Scene is a unit of story that takes place in a single location during a continuous period of time.

सीन हा सिनेमा च्या कथेचा एक भाग असतो जो एका सलग कालावधीत एका निश्चित ठिकाणी घडतो.

आपली कथा सांगण्यासाठी वेगवेगळ्या स्थळांची आपल्याला गरज असते. उदाहरणार्थ नायकाचे घर, ऑफिस नायिकेचे घर बगीचा इ. ह्या वेगवगळ्या ठिकाणी चित्रीकरण करावे लागणार असते. चित्रीकरणाच्या shooting च्या  सोई साठी ही विभागणी खूप उपयोगाची असते. एका वेळी एक दृश्य शूट केले जाते ज्याचे एक निश्चित स्थळ location असते. आता एका ठिकाणी चित्रीकरण करीत असतांना असे होवू शकते कि समजा नायकाच्या घरी सकाळी १० वाजता एक सीन आहे ज्यात नायक ऑफिस ला जातो  आणि नंतर सायंकाळी नायक परत येतो हा सीन आहे. हे दोन्ही सीन एकाच वेळी सलग शूट करता येणार नाहीत. कारण त्यात प्रकाश योजना बदलावी लागेल. सकाळ पासून सायंकाळ पर्यंत झालेले बदल दाखवावे लागतील आणि ह्या साठी तो सीन वेगळा लिहावा लागेल. जरी ते दोन्ही सीन एकाच लोकेशन वर आहेत तरी. म्हणजे काय तर location बदलले किंवा वेळ बदलली कि सीन बदलावा लागतो. उदा - नायक हॉल मधून निघाला पहिला सीन, जिना उतरला दुसरा सीन, पार्किंग मधु कार घेवून निघाला तिसरा सीन. ह्या प्रमाणे.

ही झाली अगदी बेसिक माहिती, सीन कसा असावा ? ही सर्वात महत्वाची गोष्ट आहे. आणि उत्तर अगदी सोप्प आहे. प्रेक्षकांना काहीतरी अधिक माहिती प्रत्येक सीन मधून मिळाली पाहिजे. समजा पहिल्या सीन मध्ये कळले कि नायक ऑफिस ला जातो आहे. दुसऱ्या सीन मध्ये तेच आपण सांगतो आहोत की नायक ऑफिसला जाण्या साठी जिना उतरतो आहे. ठीक आहे त्याला किती घाई आहे हे दाखवले पण तिसऱ्या सीन मध्ये तेच की नायक ऑफिसला जाण्या साठी कारने निघाला आहे. असे तीच तिच माहिती देणारे सीन उगाच वेळ घालवतात. प्रेक्षक अगदी कंटाळला नाही तरी त्याच्या वरची कथेची पकड ढिली होते. अनावश्यक सीन नको हि सुद्धा एक प्राथमिक बाब आहे. खरे म्हणजे सीन मध्ये आपली स्वत:ची एक ताकद असली पाहिजे. प्रत्येक  नाही पण बऱ्याच महत्वाच्या सीन ला त्याच स्वत:च अस्तित्व असल पाहिजे. तो स्वत:च एक छोट्या फिल्म सारखा स्वतंत्र असला पाहिजे. त्या सीनचा एक वेगळा उद्देश असावा, त्याला हि सुरुवात मध्य आणि शेवट असावा म्हणजे तो आपला परिणाम साधतो. एखादी लहानशी व्यक्तिरेखा त्या सीन साठी हिरो असते. तुम्ही पाहिले असेल सिनेमात एखादा नगण्य नोकर एका सीन मध्ये मालकाला झापतो आणि नोकरी वर लाथ मारून निघून जातो. पब्लिक त्याच्यावर खुश होते. त्या सीन चा तो हिरो असतो. मालक रागावतो इथे तो सीन सुरु होतो, मालक नोकराचा नको तितका अपमान करतो तो टिपेला जातो आणि नोकर आपला स्वाभिमान टिकवण्य साठी नोकरी सोडून जातो. हा सीन स्वत:त परिपूर्ण होतो. असे (स्वतंत्र नाट्य असलेले ) सीन जितके जास्त तितका स्क्रीन प्ले दमदार होतो.

संपूर्ण कथे मध्ये नायकाला जे काही हवे आहे. त्या बद्दल काही प्रश्न प्रेक्षकांच्या मनात निर्माण करणे हे सीन चे काम असते. ते ध्येय नायकाला मिळेल कि नाही ह्या संग्दिध अवस्थेला थोडे सकारात्मक किंवा थोडे नकारात्मक झोके सीन मधून मिळत गेले पाहिजेत. नायक आपल्या ध्येय कडे सरकतो … खलनायक काही तरी कुरघोडी करतो … नायक सावरतो बचावतो … नव्याने प्रयन्त करतो …… कधी नायकाची ताकद वाढते तर कधी खल नायकाची. ह्या मध्ये पुनरावृत्ती असू नये. नव नव्या गोष्टी घडत गेल्या ज्या प्रेक्षकांना आश्चर्य दु:ख आनंद देत त्यांच्या संमिश्र भावना शी खेळत राहतील. तर चित्रपट यशस्वी होवू शकेल.

संपूर्ण चित्रपटात साधारण साठ ते सत्तर सीन असतात पण असा काही नियम नाही.

तसेच एका सीन ची सर्व साधारण लांबी अर्धा पण पासून चार पाच पाना इतकी असते पण असाही काही नियम नाही. त्यात प्रेक्षकांना खिळवून ठेवणारी सामग्री असली तर सर्व नियम मोडण्यास हरकत नाही.

सीन मध्ये संघर्ष कसा असावा आणि कसा  आणावा ते पुढे पाहू.

आपल्या प्रश्नाची गरज आहे. कृपया काहीतरी विचार ज्याने संवाद होईल !
april 15

आपला सीन आपण लिहावा आणि खालील प्रश्न स्वत:ला विचारून पहावेत, ह्या प्रश्नाच्या उत्तरात आपल्या लिहिलेल्या सीन चा दर्जा आपणास कळतो,  

१) ह्या सीन ची गरज किती आहे ? (purpose of the Scene )

    आपला लिहिलेला सीन वाचतांना विचार करावा की ह्या सीन मुळे काय माहिती प्रेक्षकांना मिळणार आहे ? कोणत्याही सीन मधून फक्त दोन प्रकारची माहिती देता येवू शकते. एक कथा पुढे सरकते किंवा  एखाद्या व्यक्तिरेखे बद्दल अधिक माहिती पुरवते. ह्या व्यतिरिक्त काहीही जर सीन मध्ये माहिती content असेल तर ती उत्कृष्ट स्क्रीन प्ले ला घातक आहे असे समजावे.

ह्या सीन मधून आपली किती आणि कशी पुढे सरकणार आहे ?

उदा - लगान सुरुवातीला येणाऱ्या प्रत्येक सीन मधून एकेक गोष्ट कळत  जाते की दुष्काळ पडलेला आहे …… दुगुनी लगान द्यावी लागणार आहे. इग्रज ऐकणार नाहीत अश्या प्रकारे परिस्थितीचे गांभीर्य seriousness वाढत जाते. हळूहळू एकेका सीन मधून आपण MDQ मोठ्या महत्वाच्या प्रश्ना कडे जातो. कधी कथेला वळण देणारा सीन येतो कधी उंची देणारा सीन येतो. ज्या सीन मध्ये कथा पुढे सरकत नाही तीच तीच माहिती एका character दुसऱ्याला आणि दुसरा तिसऱ्याला सांगत असेल तर कथा तिथेच थांबलेली असते. प्रेक्षक खोळंबतो आणि कथेची पकड ढिली होते. कथा वेगवेगळ्या प्रकारे पुढे सरकवता येते. पहिल ध्येय हे असाव कि आपल्याला प्रेक्षकाना MDQ कडे न्यायचं आहे. एक एक पायरी ने आपल्याला महत्वाच्या मोठ्या प्रश्नाची ओळख करून द्यायची आहे. आपले सीन एका मागे एक असे यावेत कि हे ध्येय साध्य व्हायला हवे. कुठल्याही यशस्वी चित्रपटात हेच आढळून येईल. पण प्रत्येक फिल्म मेकर हे आपल्या वेगळ्या स्टाइल ने करीत असतो. कधी तो MDQ आधी सांगतो आणि मग स्पष्टीकरण देत जातो की हा सगळा काय प्रकार आहे. तर कधी तो हळू हळू MDQ कडे पायरी पायरीने नेतो. किंवा आणखी काही प्रयोग करतो.

दुसरी गोष्ट सीन मधून कळते ती व्यक्तिरेखे बद्दल ची माहिती. आपण character बद्दल काय माहिती देतो आहोत ? ती कहाणी शी किती संबंधित आहे ? आता लगान मधलाच एक सीन आहे वर वर पाहता तो तितकासा महत्वाचा वाटत नाही. भुवन ची एन्ट्री ……… रसेल हरिणांची शिकार करतो आहे आणि भुवन हरणांना सावध करतो. ह्या ठिकाणी भुवन ची भूतदया (sympathy for nature and animals) दिसते. तसेच तो पुढे काहीतरी क्रांती करणार आहे त्याची बंडखोरी सुद्धा दिसून येते. जी पुढे कथेमध्ये महत्वाची भूमिका असणार आहे. अश्या प्रकारची चुणूक दाखवली तर सीन सार्थकी लागतो. पद्धती वेगवेगळ्या अनेक असू शकतील. पण परिणाम कारकता effectiveness टिकवला पाहिजे. सिनेमाच्या सुरुवातीला व्यक्तिरेखांची characters ची माहिती जास्त प्रमाणात द्यावी लागते. कधी कधी character खूप जास्त असतील तर निवेदन narration वापरून वेळ वाचवला जातो. काही वेळा आपली व्यक्तिरेखा काही काळानंतर आपले वेगळे रूप दाखवणार असते तशी कथेची गरज असू शकते. त्या वेळी योग्य ती खुबी वापरून आपले सीन लिहायला हवेत. म्हणजे जी माहिती आता सांगायची नाही ती सांगणारे सीन किंवा त्यातला काही भाग वगळावा.

april 17

कथेशी सीनचा संबंध (Relation to the Story)

  केवळ अमुक एका सिनेमात गाजलेला म्हणून  किंवा माझ्या सुपर स्टार ला आवडतो म्हणून  तश्या प्रकारचा तसा वाटणारा सीन टाकणे सृजनशील Creative लेखकाला कधीच रुचणार नाही. तो त्या सीन वरून आणखीन पुढचा विचार मांडून काहीतरी आगळा वेगळा सीन तयार करण्याचा Develop प्रयन्त करेल आणि प्रयन्त करेल तर यशस्वी देखील होईल. आणि तो त्याही पेक्षा जास्त प्रशंसा मिळवून जाईल. खरे पाहता शोर्ट कट हा फार नुकसान करणारा मार्ग आहे. तुमच्या प्रतिभा शक्तीचा अवमान तर हा करतोच पण तिला तो हळू हळू निकामी देखील करू शकतो. म्हणून कधी ही असे डुप्लिकेशन चे काम करू नये. थांबा वाट पहा ……… खूप वेळ वाट पहावी लागली तरी वाट पहा. काहीतरी नवीन सुचेल. पण जर तुम्ही तडजोड compramise केले कि मग तुमची प्रतिभा गप्प बसेल. पण जर तुम्ही अडून बसलात कि नाही हे होवून गेलेले आहे मला काहीतरी नवीन हवे आहे जे माझ्या कथेशी प्रामाणिक आहे.

तेच मला सांगितले पाहिजे. मला माझ्या कथेसाठी काम करायचे आहे. माझ्या कथेला पुढे नेणारा, कथेला परिणाम कारक करणारा सीन मला टाकला पाहिजे अन्यथा तो सीन लिहू नये किंवा वगळून टाकावा. पुन्हा पुन्हा वाचून सीनचा कथेशी संबंध दृढ आहे  की नाही तपासून पाहावे. हा सीन नसला तर काय होईल ? कोणते माहिती प्रेक्षकांना मिळणार नाही आणि त्याचा कहाणी समजण्यात काय समस्या येवू शकेल याचा तपशील पाहून त्या सीन ची योग्यता ठरवावी.

स्थळ (Location)

हा सीन कोणत्या ठिकाणी Location घडावा ? कोण कोणत्या ठिकाणी हा सीन घडू शकतो ? संभाव्य ठिकाणांची यादी करावी. प्रत्येक ठिकाणी तो कसा घडेल याची मनोमन उजळणी करावी. कुठे घडला तर तो जास्त परिणाम कारक वाटतो. तुम्हाला तो कुठे घडलेला भावतो ……. नोंद करावी. शंका वाटत असल्यास एखाद्या मित्राला मैत्रिणीला विचारावे की असे असे तुला करायचे असल्यास तू कुठे जाशील ? जसे प्रेमभंगाचा सीन असेल उंच बिल्डींग च्या टेरेस वर कि समुद्र किनारी  कि रेल्वे प्लट फार्म ? शोध घेणे महत्वाचे असते. बर्याचदा आपण आपणाला भावणारा निर्णय आपण पटकन घेतो. पण एक सदोदित लक्षात असू द्यावे सिनेमा हा आपल्या साठी नाही ………… कधीच नाही. तिथे आपल्या व्ययक्तिक आवडी निवडीला किंचितही जागा नाही आणि ती नसावी. Third Eye नेहमी वापरला पाहिजे. कि हे कसे दिसेल ? प्रेक्षकांना कसे दिसेल ? आवडेल कि नाही ? त्यांना ह्यात वेगलपणा दिसला पाहिजे आणि तो भावला पाहिजे. आणि location मधला वेगळे पणा शोधण तितकस कठीण नसत. भरपूर वेगवेगळी locations उपलब्ध असतात.

काळ (Time)

हा सीन कधी घडला पाहिजे काहीवेळा पेक्षा बर्याच वेळा काळ म्हणजे सकाळ कि सायंकाळ, दिवसा की रात्री ह्याची उत्तर सोपी असतात. जस ऑफिसला जाणार म्हणजे दिवसाच असेल पण काहीवेळा अशी परिस्थिती निर्माण करता येवू शकते कि तो रात्री ऑफि मध्ये आहे. ह्या रात्रीच्या वेळी ऑफिस मध्ये असण्याने वेगळे नाट्य गवसते. का हा रात्री ऑफिस मध्ये आला असावा ? काहीतरी गफला करणार असेल ? काहीतरी झालेला गफला कसा झाला हे शोधत असेल ? अश्या प्रकारे बऱ्याच प्रकारचा वेगळे पणा  शकतो आणि आपल्या कथे मध्ये नाट्य पूर्ण प्रसंग आणता येतात. तसेच काहीवेळा हा सीन रात्री चा का किंवा दिवसच का इ. गोष्टींचा तपशील द्यावा लागतो आवश्यकता असेल तसा तो द्यावा. काळ आपल्या सीन मधील दृश्यात वेगळा रंग भरू शकत कारण काळा  नुरूप वेळेनुसार प्रकाश योजना बदलते आणि प्रकाश सिंचे स्वरूप आमुलाग्र बदलू शकतो.

सीन आणि व्यक्तिरेखा (Scene and Character)

आपल्या सीन मध्ये व्यक्तिरेखा कशी दाखवली गेली आहे ? ती तशी दाखवणे  योग्य आहे का ? काही प्रश्न विचारात घ्यावेत -------- विनिमय करावा. आपल्या character मूळ स्वभाव तसाच आहे की तो कुठे बदलला गेला आहे. जसे कि तो आई वर प्रेम करतो पण ह्या सीनमध्ये तो आई शी भांडतो ! का भांडतो ? त्या भांडणाचे कारण प्रेम असेल तरी चालेल किंवा त्या भांडणा मुळे प्रेमात वाढ होणार असेल ? किंवा आई मुला मध्ये दुरावा निर्माण करणे हि कथेची गरज असेल ? किंवा आणखीन काहीही योग्य कारण असेल ! पण ते कथेला पोषक नसेल तर तो सीन बदलणे आवश्यक होईल.

सीन व्यक्तिरेखा character ची ओळख करून देतो तेव्हा ती ओळख योग्य प्रकारे झाली आहे का ? महत्वाच्या character ची ओळख लक्षणीय व्हायला हवी असते. तसेच इतर characters ची ओळख लक्षात राहील अशी झाली पाहिजे.

एखादा सीन एखाद्या खूप लहान व्यक्तिरेखेचा होवून जातो तर तो खरोखर त्याचा होतो आहे का ? मागे नोकर आणि मालक असे उदाहरण दिलेले आहे. त्यावेळी त्या नोकराला न्याय दिला गेला पाहिजे. कारण नोकर पुन्हा स्क्रीन वर येणार नाही पण त्याच्या ह्या सीन मुळे मालकाच्या पुढील सीनचा परिणाम वाढणार आहे. अश्या प्रकारे सर्व सीन मिळून सिनेमा यशस्वी करणार असतात. त्या त्या सीन मध्ये त्या त्या व्यक्तिरेखांना न्याय मिळायला हवा असतो.

सीन च्या सुरुवातीला character मानसिक दृष्ट्या कुठे आहे. आणि सीन च्या शेवटी तो कुठे पोहोचला हा प्रवास योग्य आहे कि नाही ? हा खूप महत्वाचा प्रश्न आहे याचे उत्तर लेखक कडे असायला हवे. character चे संवाद dialogue समर्पक आहेत की नाही याची पडताळणी केली पाहिजे. शूटिंग च्या वेळी बरेच dialogue बदलतात पण ते तसेच्या तसे बोलले गेले पाहिजेत. सगळ्या व्यक्तिरेखा एकसारख्या वाटायला नकोत. त्याच्यात सौम्य तरी मतभेद असायला हवेत. दोन लोकांच देखील कधी सर्व बाबतीत एकमत आढळत नाही हे लक्षात ठेवाव.

प्रत्येक character च आपल स्वत:च ध्येय असत ते ह्या सीन मध्ये जपल गेल आहे का ?

MDQ चा संघर्ष वाढता आहे की नाही ?

नकारात्मक भूमिका संघर्ष वाढवत आहेत कि नाही ?

ह्या सीन ची सुरुवात मागील सीन च्या शेवताशी सुसंगत  आहे की नाही ?

ह्या सीन चा शेवट पुढील सीन च्या सुरुवातीशी जुळेल कि नाही ?

सीन मध्ये दृश्य visual भाग अपेक्षित परिणाम आणेल का ?

त्यातले आवाज sound कसे असतील ? ते परिणाम साधतील का ?

सीन मध्ये characters काही कृती  business द्यावी का जी सीन मधल्या content ला पूरक effective असेल.

मागील सीन आणि ह्या सीन मध्ये कथेचा किती काळ गेला आहे ? सहसा flash-back scene दाखवतांना हे जास्त महत्वाचे असते. तो कश्या प्रकारे लक्षात आणून दिला जातो आहे ?

ह्या सीन चा मूड serious comedy anger etc व्यवस्थित व्यक्त होतो आहे का ? हा मूड भाव सर्वात जास्त महत्वाचा कारण हा मूड प्रेक्षका मध्ये येणे आणि शेवटा पर्यंत टिकून रहाणे हेच चित्रपटाचे यश असते.

एप्रिल 18

अव्दितीय (Uniqueness )

"The structural unity of the parts is such that, if any one of them is displaced or removed, the whole will be disjointed and disturbed. For a thing whose presence or absence makes no visible difference is not an organic part of the whole." - Aristotle

कोणत्याही निसर्ग निर्मित वस्तू मधील एखादा भाग जर काढून टाकला किंवा जागा बदलून दुसरी कडे लावण्याचा प्रयन्त केला तर काय होईल ? समजा आपल्या शरीरा वरील हात काढून पायाच्या जागी लावला कान डोळ्याच्या जागी बसवण्याचा प्रयन्त केला तर सगळी गडबड होवून जाईल. वरील अरीस्टोटल चे विधान हेच सांगण्या चा प्रयन्त करते.  अव्दितीय एकजूट (unity) अशी असते कि त्यातून जर त्याचा एखादा भाग काढून टाकला किंवा त्याची जागा बदलली तर त्याच्या संपूर्ण अस्तित्वा मधेच गडबड होते. या विरुद्ध असेही म्हणता येईल की ज्या एका भागाच्या काढून टाकण्य मुळे किंवा एका भागाची जागा बदलण्या मुळे त्याच्या संपूर्ण अस्तित्वात काहीही फरक पडत नसेल तर तो भाग अद्वितीय भाग नाही . तो भाग तितका महत्वाचा नाही. निसंकोच पाने तो ताबडतोब काढून टाकावा.

एक उत्कृष्ट स्क्रीन प्ले चे ही तसेच आहे. एखादा सीन काढून टाकला तरीही त्या कथेच्या परिणामात काहीच फरक पडत नसेल तर तो सीन कुचकामी आहे तो तात्काळ काढून टाकावा. एखाद्या सीन ची जागा बदलली तरी त्याचा परिणाम बदलेल आणि जर बदलत नसेल तर तो सीन काहीही कामाचा नाही. सिनेमा ची कथा पुढे न नेणारे एखादे वाक्य सुद्धा लेखकाने खपवून घेवू नये. तरच तो सीन अद्वितीय बनू शकेल आणि अश्या अद्वितीय Unique सीन्स नि मिळून उत्कृष्ट स्क्रीन प्ले बनू शकेल.

हा Uniqueness सीन मध्ये आपल्या सिनेमा मध्ये आणणे खूप कठीण असते. Unique म्हणजे एकमेव अद्वितीय म्हणजे त्याच्या सारखा तोच, त्याच्या सारखा  दुसरा नाही. अनेक गोष्टींचा पाठ पुरावा करता करता कुठेतरी एक दोन गोष्टी अश्या सापडतात ज्या एकमेव असतात. अश्या गोष्टी सुचणे हि देखील आपल्या हातातली गोष्ट नाही. हुकमी रीतीने असे काही लिहिता येत नाही. ते खूप विरळ कधी तरी योगायोगाने सुचते.  ती ईश्वरी कृपा असते, कधी तरी आपल्या डोक्यात लकाकते आणि लेखकाला धन्य करून जाते. आपण पाठ पुरावा करीत राहणे एवढेच आपल्या हाती असते.

पुढील भाग पासून आपण characterisation व्यक्तीरेखा कशी परिपूर्ण घडवावी ह्या विषयी च्या अभ्यासाला सुरुवात करू. माझ्या ह्या लिखाणा चा कोण कोण उपयोग करीत आहे ? जे जाणून घेण्याची इच्छा आहे. कृपया वाचकांनी मला माझ्या ई-मेल आयडी वर मेल करावेत आणि आपली ओळख वाढवावी  हि विनंती.

mynameismurli@gmail.com

एप्रिल 19